Phân bón hữu cơ có vai trò đặc biệt quan trọng đối với sự phát triển và chất lượng củ, quả của cây trồng. Bài viết hướng dẫn sản xuất và sử dụng phân bón hữu cơ truyền thống nhằm tăng năng suất, chất lượng trong trồng trọt.
I. PHƯƠNG PHÁP Ủ PHÂN HỮU CƠ
1. Phân chuồng
Ủ phân là biện pháp cần thiết trước khi đem phân chuồng ra bón ruộng; bởi vì trong phân chuồng tươi còn có nhiều hạt cỏ dại, nhiều kén nhộng của côn trùng, nhiều bào tử ngủ nghỉ của nấm, xạ khuẩn, vi khuẩn và tuyến trùng gây bệnh. Ủ phân vừa có tác dụng sử dụng nhiệt độ tương đối cao trong quá trình phân hủy chất hữu cơ để tiêu diệt cỏ dại và mầm mống sâu, bệnh hại cây, vừa thúc đẩy quá trình phân hủy chất hữu cơ, đẩy nhanh quá trình khoáng hóa, để khi bón vào đất phân có thể nhanh chóng cung cấp chất dinh dưỡng cho cây.
Có 3 phương pháp ủ phân:
1.1. Ủ nóng
– Khi lấy phân ra khỏi chuồng để ủ, phân được lấy thành từng lớp ủ nơi có nền không thấm nước, nhưng không được nén. Sau đó tưới nước phân lên, giữ độ ẩm đống phân 60 – 70%; (có thể trộn thêm 1% vôi bột, tính theo khối lượng trong trường hợp phân có nhiều chất độn) và trộn thêm 1 – 2% lân supe để giữ đạm, sau đó trát bùn phủ bên ngoài đống phân. Hàng ngày tưới nước phân lên đống phân. Sau 4- 6 ngày, nhiệt độ trong đống phân có thể lên đến 60 độ C. Các loài vi sinh vật phân giải chất hữu cơ phát triển nhanh và mạnh. Cần giữ cho đống phân tơi, xốp, thoáng.
– Phương pháp ủ nóng có tác dụng tốt trong việc tiêu diệt các hạt cỏ dại, loại trừ các mầm mống sâu bệnh; thời gian ủ tương đối ngắn, chỉ 30- 40 ngày. Tuy nhiên, phương pháp này có nhược điểm là để mất nhiều đạm.
Một công đoạn ủ phân hữu cơ (nguồn Internet)
1.2. Ủ nguội
– Phân được lấy ra khỏi chuồng, xếp thành lớp và nén chặt. Trên mỗi lớp phân rắc 2% lân supe; sau đó ủ đất bột hoặc đất bùn khô đập nhỏ, nén chặt. Thường đống phân được xếp theo chiều rộng 2- 3m, chiều dài tùy thuộc vào nền đất. Các lớp phân được xếp lần lượt cho đến độ cao 1,5- 2,0m; xong trát bùn phủ bên ngoài.
– Do bị nén chặt nên bên trong, nên đống phân thiếu ôxy, môi trường trở nên yếm khí, khí cacbonic trong đống phân tăng, vi sinh vật hoạt động chậm, do đó nhiệt độ trong đống phân không tăng cao và chỉ ở mức 30- 35 độ C.
– Theo phương pháp này, thời gian ủ kéo dài 5- 6 tháng, phân mới dùng được, nhưng có chất lượng tốt hơn ủ nóng.
1.3. Ủ nóng trước, nguội sau
– Phân lấy ra xếp thành lớp, nhưng không nén chặt ngay, để như vậy cho vi sinh vật hoạt động mạnh trong 5- 6 ngày. Khi nhiệt độ đạt 50- 60 độ C thì tiến hành nén chặt. Sau khi nén chặt lại xếp lớp phân khác lên và cũng không nén chặt, để 5- 6 ngày cho vi sinh vật hoạt động; khi đạt đến nhiệt độ 50- 60 độ C lại nén chặt. Cứ như vậy cho đến khi đạt độ cao cần thiết thì trát bùn phủ xung quanh đống phân. Quá trình chuyển hóa trong đống phân diễn ra như sau: Ủ nóng cho phân bắt đầu ngấu, sau đó chuyển sang ủ nguội bằng cách nén chặt lớp phân để giữ cho đạm không bị mất.
– Để thúc đẩy cho phân chóng ngấu ở giai đoạn ủ nóng, người ta thường dùng một số phân khác làm men, như: phân bắc, phân tằm, phân gà, vịt…Phân men được cho thêm vào lớp phân khi chưa bị nén chặt.
– Ủ phân theo cách này có thể rút ngắn được thời gian so với cách ủ nguội, nhưng phải có thời gian dài hơn cách ủ nóng.
– Tùy theo thời gian có nhu cầu sử dụng phân mà áp dụng phương pháp ủ thích hợp, để vừa đảm bảo chất lượng phân, vừa đảm bảo có phân dùng đúng lúc.
2. Phân xanh
Phân xanh là loại phân hữu cơ, sử dụng các bộ phận trên mặt đất của cây. Phân xanh thường được sử dụng tươi, không qua quá trình ủ. Vì vậy, phân xanh chỉ phát huy hiệu quả sau khi được phân hủy. Vì vậy, người ta thường dùng phân xanh để bón lót cho cây hàng năm, hoặc dùng để “ép xanh” (tủ gốc) cho cây lâu năm. Tuy vậy, ở một số địa phương vùng Trung Bộ, phân xanh được chặt nhỏ và bón cho ruộng lúa, gọi là “bón bồi”.
Cây phân xanh thường là cây họ Đậu, tuy vậy cũng có một số loài cây thuộc các họ khác như: cỏ Lào, cây quỳ dại,… cũng được nhiều nơi dùng làm phân xanh. Phân xanh có nhiều loài được nông dân gieo trồng với mục đích làm phân bón, cũng như một số loài cây mọc hoang dại được sử dụng làm phân xanh. Các loại cây họ Đậu thường có các vi sinh vật sống cộng sinh trên rễ và giúp cây hút đạm từ không khí. Lượng đạm này về sau có thể cung cấp một phần cho cây trồng. Cây họ Đậu còn có khả năng hút lân khó tiêu và kali từ những lớp đất sâu mạnh hơn nhiều loài cây khác.
Cây phân xanh dễ trồng, phát triển nhanh và mạnh. Ngoài việc được sử dụng làm phân bón cho cây trồng, các loài cây phân xanh còn được dùng để làm cây phủ đất, cây che bóng, giữ đất chóng xói mòn, cải tạo đất, nâng cao độ phì nhiêu của đất.
Một số loại cây phân xanh được trồng nhiều là: Muồng, điền thanh, đậu nho nhe, keo dậu, cỏ stylô, trinh nữ không gai…
3. Phân rác
Phân rác bao gồm phế phụ phẩm của nông nghiệp, lâm nghiệp, rác thải từ các ngành sản xuất, như: ngành sản xuất giấy, đường; bùn cống rãnh và phế phụ phẩm từ các ngành chế biến nông sản. Trước khi sử dụng phân rác cần được ủ cho hoai mục. Có 2 cách ủ phân rác: Ủ dưới hố và ủ trên mặt đất.
3.1. Ủ dưới hố
Được thực hiện nơi cao ráo, không bị ngập nước. Đào hố với kích thước: sâu 1,0 – 1,5m; rộng 1,5- 3,0m; dài tùy theo địa thế. Đất ở đáy và thành hố được nén chặt. Các chất thải được cho vào hố thành từng lớp; mỗi lớp dày 30- 50cm. Sau mỗi lớp rác lại rắc thêm một lớp các chất phụ trợ. Tiến hành tưới nước cho đủ ẩm lớp rác đã xếp rồi tiếp tục xếp lớp rác khác lên trên. Cứ xếp lần lượt như vậy cho đến khi đống rác cao hơn mặt đất 0,5- 1,0m thì trát bùn phủ kín. Cần cắm một vài cái cọc vào giữa đống phân để thỉnh thoảng kiểm tra nhiệt độ và khi cần thiết tưới nước cho phân nếu thấy đống phân quá khô.
Nếu nhiệt độ đống phân lên đến 50 độ C thì tiến hành đảo phân, sau khi đảo, đống phân cần được nén chặt và trát bùn thật kín để hạn chế nhiệt độ trong đống phân tăng cao và làm mất đạm của phân.
3.2. Ủ phân trên mặt đất
Được tiến hành những nơi thấp trũng, hay bị ngập nước khi trời mưa. Người ta đắp một nền đất thật chặt (có điều kiện có thể láng một lớp xi măng để hạn chế nước phân ngấm vào đất), rác được xếp thành từng lớp như cách ủ phân trong hố. Khi đống phân cao 1,5- 2m, nén chặt và lấy bùn trát phủ kín. Nếu đống phân bị khô thì tưới nước; khi nhiệt độ đống phân cao hơn 50 độ C thì tiến hành đảo phân, sau đó nén chặt lại. Những nơi có điều kiện thì nên xây nhà ủ phân để đảm bảo chất lượng phân và dùng nhiều lần. Nếu xây nhà ủ phân thì nên đắp nền nghiêng về phía hó trữ nước phân, xung quanh nền cần có rãnh để thu nước phân chảy ra để gom vào hố và dung nước này để tưới khi đống phân bị khô. Nhà ủ phân rác nên xây tường bao quanh 3 mặt, tường cao 2m. Nhà được ngăn thành tường ô, mỗi ô 5- 6m2. Sau một thời gian ủ, khi đống phân xẹp xuống chỉ còn khoảng ½ khối lượng ban đầu là lúc sử dụng được. Mỗi hộ nông dân nên có 2 ô ủ phân luân phiên để sử dụng thường xuyên.
4. Phân ủ hỗn hợp có sử dụng men Trichoderma
Cho 1 tấn phân thành phẩm sử dụng như sau:
– Nguyên liệu:
+ Phân chuồng (phân lợn, bò, gà trâu…): 400- 500kg
+ Xơ dừa, vỏ trấu, vỏ đậu hay các chất bã thực vật, gồm: rơm rạ, lá cây (tốt nhất là cây họ Đậu), bèo, lục bình…: 500- 600kg. Tất cả băm thành từng đoạn ngắn 3- 5cm.
+ Lân supe: 30kg
+ Nước: 150- 200 lít (tùy chất độn)
+ Men vi sinh vật Trichoderma: 3- 5kg (lượng men càng nhiều thì phân càng nhanh phân hủy).
+ Bạt phủ.
– Cách ủ: Tất cả các thành phần phân chuồng, rơm rạ, phân xanh… + men vi sinh vật Trichoderma + nước trộn đều đảm bảo hỗn hợp ủ đạt đủ độ ẩm 50- 60% (dùng tay nắm chặt nếu thấy nước rỉ ra kẽ tay là được). Đánh thành luống hình thang cao 1,2- 1,5m, dùng bạt phủ kín tránh mưa, năng trực tiếp để đảm bảo độ ẩm, hạn chế mất đạm trong quá trình lên men vi sinh.
– Đảo trộn: Sau thời gian khoảng 7- 10 ngày, nhiệt độ trong phân tăng dần lên khoảng 40- 50 độ C. Nhiệt độ tăng cao nhất tại thời điểm ủ đạt đủ độ ẩm sau 25- 30 ngày, có thể tăng đến 50- 60 độ C. Lúc này phân cần được đảo trộn để tăng cường hoạt động của men vi sinh. Khi đảo trộn, nếu thấy phân khô cần bổ sung nước để đạt độ ẩm 50- 60% là tốt nhất. Sau 50- 60 ngày, nhiệt độ giảm dần xuống 30 độ C, khi đó phân đã hoai, khối lượng giảm hơn so với lúc ban đầu.
II. CÁCH SỬ DỤNG PHÂN HỮU CƠ
1. Không sử dụng phân chuồng tươi bón cho lúa
Hiện nay, một số hộ nông dân vẫn sử dụng phân chuồng tươi bón lót cho lúa. Cách này hoàn toàn chưa đúng, vì phân chuồng tươi là loại phân có hàm lượng dinh dưỡng khó tiêu lớn, nhiều nấm bệnh, hạt cỏ dại, nếu đem bón lúa cũng không hấp thu được mà còn làm lây lan nấm bệnh, cỏ dại cho ruộng lúa.
Ruộng bón phân chuồng tươi rong rêu phát triển mạnh, làm bó gốc lúa, lúa khó đẻ nhánh; ngoài ra còn gây xoăn lá, thối gốc, lụn rễ do nấm bệnh. Việc bón phân chuồng tươi còn gây ô nhiễm môi trường làm ảnh hưởng đến sức khỏe con người. Vì vậy khi sử dụng phân chuồng, nên sử dụng phân đã ủ hoai mục để bón cho lúa.
2. Cách sử dụng phân chuồng, phân rác, phân hỗn hợp đã ủ hoai mục
Các loại phân hữu cơ truyền thống trên sau khi ủ hoai mục để dùng bón lót cho lúa là chủ yếu. Ruộng lúa được bón đủ lượng phân hữu cơ vừa có tác dụng tăng năng suất, vừa tăng cường độ phì nhiêu của đất và duy trì hệ vi sinh vật trong đất. Do vậy phải tìm mọi cách để có phân hữu cơ bón cho ruộng lúa, duy trì sự ổn định lâu dài để sản xuất lúa.
Đối với lúa có thể bón với lượng 300- 500kg/sào Trung Bộ là tốt nhất. Phân được bón lót khi làm đất kết hợp với phân lân và vôi.
3. Cách sử dụng phân xanh
Có nhiều cách, nhưng chủ yếu là các cách sau:
– Khi cây phân xanh đã ra hoa, cày vùi chúng vào đất, vì lúc này cây phân xanh có năng suất sinh khối cao, cây chưa có hạt nên không có cây con mọc lêm ỏ ruộng gây trở ngại cho việc trồng cây chính vụ sau.
– Dùng phân xanh bón lót cho cây trồng lúc làm đất.
– Đưa vào hệ thống luân canh (sau một số vụ cây trồng chính thì trồng một vụ cây phân xanh để làm tốt đất và loại trừ một số loài sâu bệnh của cây trồng chính.
– Tủ gốc, phủ luống, “ép xanh” cho cây lâu năm.
Nguồn: Dự án KHCNNN No.2283-VIE (SF)
